Formatief evalueren

Hoe is formatief evalueren anders dan summatief evalueren?

De bovenstaande situatie is een voorbeeld van een summatieve evaluatie; de toets is het eindpunt van het leerproces. De leerling ontvangt een beoordeling en gaat verder met de volgende leereenheid. Formatieve evaluatie zou je daarentegen juist kunnen zien als het startpunt van een leerproces. Je maakt hierbij gebruik van de inzichten uit het evaluatiemoment om jouw onderwijs aan te passen aan wat de leerling nodig heeft om de beoogde doelen te behalen.

Het is geen momentopname, maar een cyclisch proces dat doorgaat totdat een van tevoren bepaald doel behaald is.

Zo kan een toetsmoment, bijvoorbeeld Leon’s aardrijkskundetoets, ingezet worden om er een formatief evaluatiemoment van te maken. Als de leraar en Leon actief samenwerken om de feedback van de toets mee te nemen naar het volgende leerproces, ben je formatief aan het evalueren. Wanneer je kiest voor formatief evalueren betekent dat dus niet dat je summatieve toetsen niet meer kunt gebruiken. Dit kan er wel voor zorgen dat het aantal summatieve toetsmomenten verminderd kan worden. Door het gebruik van de formatieve evaluatiemomenten heb je gedurende het leerproces al een duidelijk beeld van waar jouw leerlingen staan.

Praktisch in drie stappen

Een manier om formatief evalueren in de praktijk toe te passen is de volgende:

Om het formatieve evaluatieproces te kunnen beginnen is het van belang dat de doelen van zowel de leerling, als van de leraar duidelijk zijn. Dit kan een groot doel zijn (‘Ik wil later graag geoloog worden’) of een klein doel (‘Ik wil voor de volgende toets mijn atlasvaardigheden verbeteren’). Door van te voren heldere doelen te formuleren kunnen evaluatiemomenten effectief gebruikt worden. Zo kan er gekeken worden naar de voortgang ten opzichte van de doelen en kunnen vervolgstappen en ontwikkelpunten bepaald worden. Een toets of een oefening leidt dan tot conclusies over de voortgang van de leerling met betrekking tot het gestelde doel (‘Ik had twee atlasvragen goed, maar ik maakte veel fouten bij het aflezen van de legenda’). In overleg met de leerling bepaalt de leraar uiteindelijk samen met de leerling welke vervolgstap er nodig is om dichterbij het einddoel te komen (‘Oefenen met het aflezen van legenda’s’). De leraar past zijn onderwijs daar op aan en de leerling past het leerproces daar op aan.

“Door formatief te gaan evalueren kreeg niet alleen ik gedetailleerd inzicht in het leerproces van mijn leerlingen, maar ook de leerlingen zelf. Dit zorgde voor meer samenwerking tijdens coachgesprekken en een positievere houding ten opzichte van iets leren en toepassen.”

Annemarie de Jong, vakexpert geschiedenis en geschiedenisleraar.

Hoe begin je met formatief evalueren?

Zoals je hierboven ziet, begint formatief evalueren bij het formuleren van een einddoel. Dat kan best lastig zijn en er zijn veel manieren om doelen te formuleren. Klik adviseert om actieve, meetbare doelen te formuleren. Dat betekent dat je het leerdoel begint met “Je…” en dat je werkwoorden als ‘weten’, ‘kunnen’ en ‘begrijpen’ vermijdt. Een voorbeeld van zo’n leerdoel is: “Je vermenigvuldigt met breuken”. Dit in tegenstelling tot een doel als: “Je weet hoe je moet vermenigvuldigen met breuken.” Om passende handelingswerkwoorden voor een leerdoel te vinden, kan je de Bloom Toolkit gebruiken. Hierin staan bruikbare werkwoorden geordend van lagere denkvaardigheden naar hogere denkvaardigheden.

Vanaf het moment dat het leerdoel duidelijk is voor de leerling en voor jou als leraar, kunnen jullie door naar de tweede stap van de formatieve evaluatiecyclus. Hierin brengen jullie de voortgang van de leerling ten opzichte van het leerdoel in kaart. Dit kan op allerlei manieren gedaan worden. Zo kan je een hulpmiddel als Kahoot! of Mentimeter inzetten om de hele klas vragen over de stof te laten beantwoorden. Als je dit aan het begin van de les doet, kun je checken wat er is blijven hangen. Als je dit aan het einde van de les doet, kun je kijken wat de klas geleerd heeft. Een belangrijke vaardigheid die je als leraar hiervoor nodig hebt is het stellen van gerichte vragen. Je kunt het beste beginnen met makkelijke vragen en ze steeds moeilijker maken, zodat er inzicht komt in waar de leerling staat ten aanzien van het beoogde leerdoel.

Als je het huidige leerproces in kaart hebt gebracht, kun je gaan werken aan de volgende stap om dichter bij het doel te komen. Dat kan op basis van de informatie die je hebt verzameld. Met de verzamelde informatie kun je bijvoorbeeld een extra instructiemoment of oefening aan het lesmateriaal toevoegen. Op deze manier ben je constant aan het kijken waar de leerlingen staan ten opzichte van het leerdoel, om de verdere weg naar het leerdoel te bepalen.

Het bovenstaande geeft maar een klein deel weer van formatief evalueren. Met deze vorm van evalueren kun je namelijk meerdere kanten op. Ben jij nieuwsgierig of formatief evalueren iets voor jou en jouw school is? Wij bieden een training aan waarin je dieper duikt in de verschillende soorten van evalueren en je praktische handvatten krijgt om formatief evalueren morgen in de praktijk te brengen.